YAKUTISTAN

Asya kitasinin bütün simal kismini tutan bu genis ülkenin, eski Rus idari bölünüsüne göre, sinirlari su sekildeydi:Kuzeyde Simal Buz Okyanusu; doguda Behrenk Bogazi, Japon, Okhctsk Denizleri ve Büyük Okyanusun bir kismi; güneyde Çin devleti; Türkistan'in Yedisu ve Sirderya eyaletleri; batida Torgay Eyaleti, Orenburg, Perm, Vologda ve Arkhangelsk illeri. Görülüyor ki, Kuzey Türkistan'a veya Kazak iline ait olan Akmela ve Semipolat eyaletleri de, eski Rus idari bölünüsüne göre, "Sibir" sinirlari içerisine alinmistir. tste, bu sinirlar içinde Sibirya'nin yüzölçümü 12.633.940 km2 teskil eder. Avrupa kitasimn yüzölçümü asagi yukari 10 milyon km2 olduguna göre, Sibirya, Avrupa Rusyasi da dahil olmak üzere, irili ufakli 2425 devletiyle bütün Avrupa Kitasini ve bir parça kirpilmak sartiyle, Asya Kitasindan Iran'i, Afrika Kitasindan Misir ülkesini sigdirabilecek geniçliktedir (Iran'in yüzölçümü takriben 1.645.000 km2 olup, Misir'inki 1.050.000 km2'dir). Sibirya Hindistan'in (Hindistan'nin yüzölçümü 4.735.756 km2 dir) dört misli kadardir.

COGRAFI BAKIMDAN SIBIRYA

Sibirya'nin sahilleri Simal Buz Okyanusu'nda 15.900 km, Büyük Okyanus'ta 14.900 km. uzunlugunda olup, bütün sahillerinin uzunlugu 30.800 km. demektir. Fakat kiyilar, yilin büyük kisminda, yanasilmaz durumda bulunmaktadir. Simal Buz Okyanusunda sahillere senede yalniz iki üç ay kadar yanasilabilir.

Büyuk Okyanus'ta ise, kiyilar 67 ay buz ile örtülü kalir. Sibirya, büyük dev" nehirlerin memleketidir. Amur irmagi müstesna olmak üzere, Sibirya'nin bütün büyük nehirleri ve hatta orta küçük irmaklari, güneyde yüksek Asya'yi Lizey Asya'nin alçak ovalarindan ayiran dag sisteminden ve oralardaki buzullardan (cümudiyelerden) çikarlar ve simale dogru akarak, Simal Buz Okyanusuna dökülürler. Büyük nehirlerin havzalari gayet genis olup, pek çok irmaklarin ve çaylarin sulanni toplamaktadir. Mesela, Obi'nin havzasi 2.594.076 verst kare (Bir verst: 1.067 km.'dir); Yenisey'inki 2.241.590 verst kare; Lena'ninki 2.092.270 verst kare; Amur'unki (Rusya içerisindeki kismi) 880.547 verst kare; trtis'inki 877.885 verst kare genisligindedir.

Nehirlerin uzunluklarina gelince, Lena'nin uzunlugu 4.802 küsur km; Yenisey'inki 4.268 küsur km; Obi'ninki (kendisini teskil eden Katun ve Biy irmaklarinin kavsagindan itibaren) 3.415 küsur km; trtis'inki (yukari akiminda Kaia trtis adini tasiyan kismiyle birlikte) 4.055 küsur km.; Step irmaklarindan trtis'in sol kolu olan Tobol'u 1.707 küsur km zikretmeliyiz. Yukarida saydigimiz nehirler ve onlarin birçok kollari tamamiyle gemi isletmeye elverislidirler.Sibirya'da göller de pek çoktur. Bunlarin bazilarinin suyu tatli, bazilarinin tuzlu ve kimisinin de aci tuzludur. îçinden tuz çikarilan göller de az degildir. Asya kitasinin en büyük tatli su göllerinden biri olan Baykal Gölü de Dogu Sibirya'da bulunmaktadir ki, boyu 642 küsur km olup, eni bazi yerlerde 85 küsur km kadar çikar.

YAKUTISTAN'IN KIMLIGI

Yakutistan Sovyet Sosyalist' Cumhuriyeti (Saka Yeri) 27 Nisan 1992 yilinda kurulrnustur.Doguda Habarovsk Magadan eyaletleri, güneyde Çita ve Amur eyaletleri, batida Krasnoyarsk ülkesi, trkutsk eyaleti, kuzeyde Laptivih ve Dogu Sibirya denizleri.

Baskent: Yakutski.

Yüzölçümü: 3.103.200 km2.

Ekonomi: Kömür, demir, elmas, gümüs, kerestecilik, kürk hayvanciligi.

Nüfus: 1.281.000 (1990 sayimi).

Nüfusun % 90'i merkezdeki bölgelerde, Yakutsk ve Vilüysk sehirleri civannda yerlesmislerdir. Moskova sömürgelerinin hepsinde oldugu gibi burada da yerli ahalinin yüzdesi yillar geçtikçe düsmekte, kolonize etmek için ge tirilen Rus nüfusu artmaktadir.1926'da % 82.3 Yakut, % 10.4 Rus 1956'da % 56.4 Yakut, % 35.5 Rus.

YAKUTLARIN (SAKA) MENSEI

Yakutlar, Orhun kitabelerinde Kurikan adiyla geçmektedir. Daha sonra kuzeye çekilmisler ve ana Türk kütlesiyle baglari kopmustur. Dillerinin, Tüirkiye Türkçesinden ve diger sivelerden çok farkli olmasinin sebebi de budur.

YAKUTISTAN (SAKA)'DA OYMAKLAR VE TARIHI

Bu Türk boyu, 610 yy.'da Baykal çevresinde, Selenga Irmaginin asagi kiyilarinda, Angara ve Lena Irmaklarinin yukari bölgelerinde yasarlardi.Bu çevrede, istihkam harabeleri, kurgan mezarlar, kayalardaki resim, Orluin harfleriyle yazilar, sulama kanallan, arklar vardir.A. P. Okladnikov Yakutlarin Kurikanlarin ahfadi oldugunu kabul etmektedir.Yakut ülkesine güneyden Türk boylarinin göçü asirlarca sürmüs, gelenler yerli kuzey ulLislarini da yavas yavas Türklestirmistir.Ruslar Yakutistan'a 17. yy.'da sokulmaya basladilar. 1620-1630'da istilalarini tamamladilar.

O devirdeki Yakut boylari:

- Kangalas
- Nain
- Megin
- Baragon
- Betun
- Baturus

En büyügü Kangalas boyu ve onu beyi Tigin Toyon idi. Lena kiyisinda nuistahkem bir kalesi vardi. l636-l637 yillarindaki Yakut ayaklanmasini bastiran Rus askerleri bu kaleyi ancak iki gün ugrastiktan sonra alabildiler.Yakutistan'da Rus egemenligi tam olarak yerlestikten sonra idarî taksunat eski kabile (CON) ve oymak (AYMAH) teskilati gözönünde tutularak kuruldu.17. yy.'da Yakutlarda kabile teskilati tamdi. Her boyun;

— Damgasi

— bayragi,

— askeri parolasi

— "kus"u vardi.

Kangalas boyunun kusu "BARILAS" idi. Yakut damgalari baska Türk boylarininkiyle aynidir.Çarlik devrinde siyasî suçlular buraya sürülüyorlardi. Bu sürgünler Yakutlar için bati kültürünün havarileri oldular.Bunlardan "OBLASTNIKI-ÜLKECILER" denilen büyük bir grup;Sibirya'nin genis muhtariyetli ülke, Matta Rusya'dan ayrilip müstakil devlet olmasi fikrini yaziyorlardi. Bunlarin ideologlari:

G. Potanin (1835-1920)

N. M. Yadrintsev (1842-1894)

Bunlarin Yakut aydinlarina tesiri büyük olmustur.17 yy.'dan beri Ruslarin getirdigi medeniyet!..

— Hiristiyanlik,

— Kilise,

— Papaz,

— içkiden ibaretti.

Yakutlarin bilmedigi çiçek ve frengi hastaliklarini Ruslar getirmisti.1905 ihtilali Yakutlara hürriyet ve millî kültür alaninda çalisma imkanini verdi. "YAKUT MÎLLÎ BlRLIGI" kuruldu.31 Aralik 1906'da Yakut milliyetçilerin aldiklari kararlar, Rusya'daki en liberal partilerin istedigi siyasî ve iktisadî haklardan farksizdi. Rus kolonistleri kilise ve manastirlar tarafindan zorla alinan ve müsadere edilen Yakut topraklarinin idaresini istiyorlardi.

4 Ocak 1906 "Yakut Birligi"nin Merkez Komitesi kuruldu.

— Birlik Yakut halkina beyannameler nesretti.

— Rus iclaresinden ayri mahallî idare kuruldu.

5 Subat 1906 Yakutistan eyaleti kongresi toplandi.Ruslar bundan ürktü ve Yakutistan'da siki yönetim ilan etti.Birlik'in Merkez Komite üyeleri tutuklanarak agir ceza mahkemesine verildiler. Yakut eyaleti valisi Bulatov bildiri yayinlayarak bu tür hareketleri a.sker kuvvetiyle bastiracagini ilan etti.Yakut dili Türk dilinin ayri ve müstakil bir lehçesidir.Yakut dili, baska Türk lehçelerine nazaran, Monolit (yekpare)'tir. Yakut dili bütLin dogu ve kuzey Sibirya uluslan arasinda anlasma için müsterek dildi' Rus .sömürge idaresi memurlari da Yakut Türkçesi konusuyorlardi. Rus yazarlari Yakut Türkçesi hakkinda "Sibirya'nin Fransizcasi" derlerdi.

YAKUTSKÎY KRAY Rusça, Yakut Türkçesi gazete. Ileri gelen yazarlar;

— Nikifirov

— Kulakovskiysair (Samanin Rüyasi, Aydinlara Açik Mektup)

— Sofranov

Yakut yazarlari, siyasî fikirler bakimindan, Ruslarin Garpçi (Zapodnik) ve halkçi (Norodnik) sosyalistlerine yakin milliyetçi aydinlardi.1912'de nesre baslayan "Saka Sangata" adli edebî dergide çok degerli edebî yazilar yayinlaninistir.1917 inkilabi Yakut aydinlarini ümitlendirdi. înkilapçi Ruslarla, Yakut Eyaleti Komitesi kuruldu.5 Mart 1917 Yakutistan'da iktidar bu komitenin eline geçti. Kulakovsiy ve arkadaslari "toprakli millî muhtariyet" istediler. Kolonist Ruslarin yardimiyla komünistler iktidari ele geçirdi. 1920-1921 Yakutlar millî hükümet kurdu. Komünistlere karsi savasti.

Moskova'nin büyük ordusu, KOLÇAK'in mürteci ordusunu maglup etti. Yakutistan'i i.stila etti.Saka (Yakut) milliyetçileri Ruslarla baris yapip "Yakut Ülkesi Sovyet Sosyali.st Muhtar Cumhuriyeti"ni kurdular. 1904'te Rus kolonistler siyasi sürgünlerle birlikte % 5.5. 1970'te bu sayi % 36.Sovyet devrinde Yakutistan'da ana dillerinde egitim, kültür hareketi Çarlik devrine göre çok ilerlemistir.1934 Pedagoji Enstitü kurulmus, yerlilerden pek çok ögretmen yetistirilmistir.1956 Bu okul üniversiteye çevrildi.Dil ve edebiyat, tabiî ilimler, cografya, jeoloji, zooteknik fakülteleri kuruldu. Son verilere söre Yakutistan'da okuma yazma bilmeyen kalmamisti